مروری بر جایگاه سرماه اجتماعی و اهمیت آن در بین سایر سرمایه های یک ملت

گردآورنده: نسرین امینیان

علوم اجتماعی مفهومی را به جامعه مدرن معرفی کرد که با نام سرمایه اجتماعی باید دنبالش باشیم و مشاهده کنیم. بطور عام سرمایه به پول، منابع طبیعی و منابع غیر طبیعی و سازه ها در کشورها و جوامع نامیده می شود و نوعی از سرمایه به انسان ها، توانایی ها  و مهارت و دانش و آگاهی ها و دانایی های آنها گفته می شود . اما اندیشمندان جامعه شناس و آگاهان علوم اجتماعی و اندیشمندان سیاسی در گذشت زمان به خمیرمایه ای برخوردند که جامعه توانایی همدلی کردن با یکدیگر را دارند بدون اینکه از سرمایه انسانی هنگفتی برخوردار باشند و حتی پول و ثروت مادی و منابع اقتصادی در اختیار نداشتند اما با وجود ارزشی که بعد ها سرمایه اجتماعی نام گرفت و در بطن جان جامعه تنیدگی داشت ناملایمات را دستادست نجات می دهند.

و امروزه در بین افراد جامعه چه ملی و جهانی، بارها از این مفهوم یاد می شود و از کمیت و کیفیت آن صحبت می شود. در تمام طول تاریخ از گنج ها و سرمایه های مادی و فیزیکی شنیده ایم. سرمایه اقتصادی، فنی، فیزیکی، انسانی و طبیعی و حالا سرمایه اجتماعی هم در کنار این سرمایه ها قرار می گیرد که حتی شان و احترام والایی هم برای آن در نظر گرفته شده است چون گفته می شود جامعه ای که از سرمایه اجتماعی بی بهره باشد نمی تواند از سرمایه های دیگر به روشی پایدار و بهره ور سود ببرد.

اما زندگی در عصر تکنولوژی به جدایی انسان ها از یکدیگر دامن زده و تکنولوژی و ماشین های گوناگون نیاز انسان ها را به دیدار و گفتگو با یکدیگر و در حقیقت تعامل کم کرده است. نسل جوان و حتی پا به سن گذاشته ما با آشنایی با این تکنولوژی ها در این دور جدایی گیر افتادند. بی تردید برای بهره برداری در این سرمایه باید آن را بشناسیم و نمودهایی از آن را مشاهده کنیم و برای درک این مفهوم نو مثال ساده ای را طرح می کنیم. در یک کشور کوچک که بسیار ثروتمند است و از سرمایه طبیعی برخوردار، در یک چشم بهم زدن مثلا با یک معجزه، انبوهی از کارخانه ها و تکنیک های جدید ساخته و سازه هایی احداث می شود اما کسی در آن زندگی نمی کند و همه سرمایه بدون استفاده و راکد هستند و نیاز به افراد ساده یا ماهر و تجربه های انسانی(نیروی انسانی) است که بتواند این سرمایه اقتصادی و طبیعی را با سرمایه انسانی و سرمایه فرهنگی در هم بیامیزد تا ارزش افزوده ای را ایجاد کند.. یعنی سرمایه اقتصادی بدون سرمایه انسانی نمی تواند تولید و ارزش افزوده ایجاد کند.

فرض کنیم که افرادی از کشورها و سازمان های مختلف و با سواد و ارزش های گوناگون به این کشور آمده و تک به تک، گروهی زندگی و تلاش می کنند تا آشیانه ای بپا کنند و خانواده خود را سروسامان دهند. این افراد بدنبال خانواده خود هستند و تنها برای نجات زندگی فردی خود می کوشند. در این صورت این کارخانه ها نه تنها بدرستی کار نمی کنند بلکه ممکن است فرسوده هم بشوند پس سرمایه اقتصادی اگر سرمایه انسانی هم وجود داشته باشد نمی تواند به ارزش افزوده پایدار دست یابد. وجود این عوامل وقتی به تولید پایدار می انجامد که نیروی انسانی موجود، سازمانـدهی شود، افراد با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، همکاری کنند و به یکدیگر اعتماد کنند، برنامه ریزی کنند، سلسله مراتب ایجاد کنند، تقسیم کار کنند، قواعد و هنجارهای همکاری و مشارکت و روش های نظارت برآن قواعد را ایجاد کنند، بتوانند هدف گذاری کنند، تصمیم بگیرند و آن سرمایه های اقتصادی را برای تحقق اهدافشان به کار گیرند. اکنون این نیروی انسانی سازمان دهی شده که تعامل جمعی، همکاری، مشارکت سبب تولید و ارزش افزوده شده را سرمایه انسانی می نامیم.

و به این ترتیب آن روحیه ها، خوها و ارزش های اخلاقی، عادات رفتاری، آداب و سنت ها، هنجارها، روش ها و نهادهایی که منجر به پذیرش سلسله مراتب، تمکین از قواعد اجتماعی، همکاری، اعتماد و مشارکت افراد می شود را سرمایه اجتماعی می نامیم.

 

بنابراین هنگامی سرمایه اقتصادی و انسانی می تواند ثمربخش باشد که بستر یا فضای اجتماعی وجود داشته باشد و نوعی تعامل، همکاری و مشارکت اعتمادآمیز در بین نیروهای انسانی شکل گیرد. این بستر و فضای اجتماعی همان سرمایه اجتماعی است.

سرمایه اجتماعی از تعهدات و ارتباط های اجتماعی شکل می گیرد و ساخته می شود . اساسا سرمایه ها توانایی تبدیل و تبادل دارند یعنی در یک ارتباط متقابل بین سرمایه اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی به یکدیگر کمک می کنند و به شکوفایی سرمایه انسانی نیز می رسد، شناسایی، شکوفایی و گسترش سرمایه اجتماعی به زمان و تلاش بیشتری نیازمند است و شاید از دست دادن آن زودتر از آن است که فکرش را می کنیم. موجودی سرمایه اجتماعی مقدار معینی فرصت و همت فراوان نیاز دارد و زمان در این بین بیشترین بن مایه و تقویت کننده سرمایه اجتماعی است. تعهدات، مسئولیت پذیری و انتظارات و هنجارهای اجتماعی بسیار موثرند. انسجام اجتماعی، کسب افتخارات، اعتماد، صداقت، احترام متقابل افراد جامعه نسبت به یکدیگر، رعایت ارزش ها و اصول اخلاقی و پرهیز از هرگونه تظاهر و ریا در کنش های اجتماعی برای کمک به پویایی جامعه و اعتماد  این سرمایه در بیشتر جوامع وجود دارد.

سرمایه اجتماعی نشان دهنده همبستگی و همدلی اجتماعی و محلی است. جامعه ای که از سرمایه اجتماعی مناسبی برخوردار است همه از آن بهره مند می شوند حتی کسانی که نتوانند کاری در افزایش این سرمایه کرده باشند.

اهمیت سرمایه اجتماعی برای سیاست گذاران و برنامه ریزان در کشور ایران بحدی است که ماده 98 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی دولت را مکلف می کند به منظور حفظ و بالابردن سرمایه اجتماعی، ارتقای رضایت مندی عمومی و گسترش نهادهای مدنی طی سال اول برنامه چهارم، سازوکارهای سنجش و ارزیابی سرمایه اجتماعی کشور را به صورت سالانه گزارش نمود و عمل و عوامل تاثیر گذار بر آن را بررسی کند و سازوکارهای اجرایی لازم برای افزایش سرمایه اجتماعی را تدارک ببینند.

این سرمایه در نهاد انسانها و در جوامع وجود دارد اما برای شکوفایی آن باید شرایط ویژه ای ایجاد شود. مفهوم سرمایه اجتماعی یک هنجار غیررسمی ست که سبب همکاری بین افراد می شود.  بین دو دوست تا جامعه ای بزرگ، ولی هرگونه مشارکتی، سرمایه اجتماعی نیست تنها هنجارهایی که با آگاهی و صداقت، تعهد و ارتباطات متقابل همراه باشند. سرمایه اجتماعی به جامعه و گروه تعلق دارد نه به افراد آن جامعه

یکی از مواردی که امروزه به انباشت سرمایه اجتماعی صدمه می زند تشویق افراد به بالابردن سطح تحصیلات و ممتاز بودن، فناوری های دیجیتال، نادیده گرفتن هنجارهای اخلاقی مشترک است.

به گفته فوکویاما(جامعه شناس متخصص در موضوع سرمایه اجتماعی): برای تخمین ذخیره سرمایه اجتماعی از روش معکوس استفاده می کنیم و می توانیم از نبود سرمایه اجتماعی در موارد مختلف استفاده کنیم. در انحرافات اجتماعی، میزان جرم، فروپاشی خانواده، تعداد پرونده های دادگاهی، خودکشی، تعداد پرداختی های مالیات، رعایت موارد کوچک راهنمایی رانندگی و تعامل در نزاع و برخوردهای کوچک جامعه و تاب آوری در برابر مشاجره های دوستانه و کوچک، مشاهده و آمار این موارد به ما کمک می کند که ارزیابی کمٌی از سرمایه اجتماعی را ببینیم یکی از مواردی که در این بررسی موثر است توزیع متعادل و برابر سرمایه اجتماعی در جامعه هدف است. به گفته  “نان لین” 1983 : سرمایه اجتماعی از 3 مورد تشکیل شده است منابع نهفته در ساختار اجتماعی، قابلیت دسترسی افراد به این گونه منابع اجتماعی و دیگر استفاده با این گونه منابع اجتماعی در کنش های هدفمند در واقع این سه مورد باید در زمان و فرصت مناسب گردهم باشند تا زیربنای سرمایه اجتماعی نمود پیدا کنند . رضایت از زندگی نیز نشانگر خوش بینی و رضایت از عرصه های مختلف زندگی مانند خانواده، ازدواج ، کار، جامعه و محیط زیست است

“گیدنز” در اثرش بنام دگردیسی صمیمیت از نوعی سرمایه اجتماعی جدید با عنوان رابطه ناب  یا رابطه برای رابطه یاد می کند که در آن افراد عادی از هرگونه وابستگی اقتصادی، سیاسی و غیره تنها برای مودت، دوستی، عشق متقابل و باهم بودن خانواده ای تشکیل می دهند که در آن همفکری، همدلی، همکاری و اعتماد و احترام و بهره مندی و احساس لذت متقابل جای هرگونه نابرابری اجتماعی و تبعیض و بی عدالتی را می گیرد.